حجت‌الاسلام شریعتی‌تبار، مدیر گروه فقه و اصول بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی

در دو باب از ابواب کتاب عیون اخبارالرضا(ع)، باب سی‌وسوم و سی‌وچهارم به حج اشاره شده است. البته سخن امام هشتم(ع) در این دو باب به بحث حج منحصر نیست. حضرت به ابواب دیگر فقهی و مسائل دیگر هم پرداخته‌اند، ولی روی بحث حج تأکید ویژه و خاصی شده است.

جناب فضل بن شاذان نقل می‌کند: «إن سأل سائل فقال أخبرنی هل یجوز أن یکلف الحکیم عبده فعلاً من الأفاعیل لغیر عله و لامعنی» (این کلام ظاهراً از طرف فضل بن شاذان است ولی ایشان در انتهای کتاب می‌گوید هرچه بنده یاد گرفته‌ام، مکرر از مولایم امام هشتم(ع) شنیده و آموخته‌ام) به این معنا که اگر کسی سؤال کند آیا می‌شود خداوند حکیم بندگان خود را به کاری از کارها بدون علت و معنی مکلف کند؛ آیا سخن اشاعره که افعال الله را معلل به اغراض نمی‌دانند و هیچ غرض، هدف و غایتی و حُسن و قبح عقلی برای آن نمی‌دانند، داشتن چنین اعتقاد درست و جایز است؟ آیا خدای حکیم بندگان خود را به فعلی بدون دلیل امر می‌کند؟ در جواب گفته می‌شود: «لایجوز ذلک لأنه حکیم غیرعابث و لاجاهل» این امکان ندارد، خداوند حکیم است و از شخص حکیم کار عبث برنمی‌آید.

 «قال قائل فأخبرنی لم کلف الخلق» سؤال می‌کند چرا خداوند، بندگان خود را مکلف کرده است، تکلیف برای چیست؟ انجام فریضه حج، نماز، روزه و احکام به چه دلیل است؟ «قیل لعلل کثیره فإن قال قائل فأخبرنی عن تلک العلل معروفه موجوده أم غیرمعروفه و لاموجوده» این امر علت، فلسفه و حکمت‌های بسیاری دارد، آیا این علل و مسائل شناخته شده و موجود است، قابل دسترسی و شناختن است یا اینکه ناشناخته و ناموجود است. در پاسخ می‌فرماید: «قیل بل هی معروفه موجوده عند أهلها» بله، هم شناخته شده و هم موجود است، منتها نزد اهل آن تا ما در این زمینه دچار افراط و تفریط نشویم. تفکر اشعری و امروزه تفکر وهابیت این است که اعمال و مناسک حج را چشم بسته انجام دهید، نه برائت از مشرکان، نه جلسه فرهنگی و نه اجتماعات سیاسی انجام داده و صرفاً به انجام همین اعمال و مناسک بی‌روح اکتفا کنید. آن‌ها هیچ غایت، هدف و فلسفه‌ای را برای این اعمال ذکر نمی‌کنند و این تفکری تفریطی و متحجرانه است.

در جواب این سؤال به اهداف، غایت و مسائل و ملاک‌های حج اشاره می‌شود. ابتدا اینکه «لعله الوفاده الی الله». حج کوچ و سفر الی الله است، حاجی از منزل خود به سوی خانه خدا حرکت می‌کند، همان‌طور که قدم به قدم این مسافت مادی را طی می‌کند از نظر معنوی قدم به قدم به سوی خدا نزدیک می‌شود. بنابراین در تفسیر آیه مبارکه «فَفِرُّوا إِلَی اللّه، به سوی خدا حرکت کنید» آمده است این سفر، سیر الی الله است. سیر معنوی و ملکوتی به سوی خداست، حاجی با لبیک خود و لباس احرام و قطع تعلقات، تجرید نفس و روح خود از اشتغالات مادی و دنیوی را تجربه و درواقع به سوی خدا حرکت می‌کند و سیر ملکوتی و معنوی می‌یابد.

دیگر اینکه طلب‌الزیاده، زیادت نعمت و هدایت را طلب می‌کند، «وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًی». بنده با مناسک حج، شایستگی خود را برای درک و بهره‌مندی بیشتر از فیض و رحمت الهی فراهم می‌کند. این از آیات، مصالح و ملاک‌های حج است.

«و الخروج من کل مااقترف العبد» سومین غایت و هدفی که امام هشتم(ع) درخصوص حج می‌فرماید و از ظرفیت‌های فرهنگی و معنوی حج به شمار می‌آید این است که بنده با سفر حج به سوی خانه خدا از بدی‌ها و زشتی‌های اخلاقی و رفتاری مرتکب شده در زندگی خارج شود و روح و جان خود را از رذائل اخلاقی تطهیر کند.

حجاج در سفر حج به تمرین تقویت اخلاقی، مصاحبت، مؤانست، همنشینی شایسته، حسن خلق و حسن مدارا می‌پردازند و وقتی برمی گردند، با بقیه این‌گونه برخورد می‌کنند که این از آثار فرهنگی حج است.

نکته بعدی در حج این است فرصتی برای بنده به وجود می‌آید که در حرمین شریفین، در کنار مرقد پیامبر(ص) و کعبه معظمه به این آیه شریفه عمل کند: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوک فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِیمًا» آن‌هایی که به خود ستم کرده‌اند، به مکه و مدینه خدمت پیامبر(ص) و امام(ع) برسند و به زیارت آن‌ها مشرف شوند، تمام حج آن‌ها به امضای ولی خدا می‌رسد، استغفار می‌کنند و پیامبر(ص) هم برای آن‌ها استغفار می‌کند و فرصت توبه برای آن‌ها فراهم شده، بنابراین حاجی با انجام اعمال و مناسک حج، حیات جدید و تولد دوباره‌ای می‌یابد.

در ادامه امام رضا(ع) فرموده‌اند: «مع ما فیه من استخراج الاموال و تعب الابدان» در حج، حاجی بخشی از اموال خود را در این راه خرج می‌کند. به جز هزینه‌های طی مسافت، هزینه‌هایی هم در آنجا و مناسک حج صرف می‌شود و سفارش شده است حاجی در آنجا بخل نورزد.

«اشتغال عن الاهل و الولد» در زمان گذشته، حج مدت 6ماه طول می‌کشید و امروزه هم حدود یک ماه یا 40روز حاجی باید از زندگی و خانواده، کسب‌وکار و اهل و عیال خود دل بکند؛ این یک نوع زمینه‌سازی برای تحقق این آرمان بزرگ الهی است که انقطاع الی الله داشته باشد. دلمشغولی‌های خود نسبت به خانواده و اهل خانه را کم کرده و خدا را جانشین و خلیفه قرار دهد و دل خود را از دلمشغولی‌های زندگی و تجارت کم کند.

دیگر اینکه «و حفظ الانفس عن الذات» حاجی چه در ایام خاص محرم بودن و چه کلاً در این سفر معنوی و ملکوتی، نفس خود را از لذت‌های نفسانی و مشتهیات نفسانی حفظ می‌کند.

«شاخصاً بالحرّ و البرد» در سرما و گرما. مناسک حج در مکه با گرمای هوا در تابستان است، در عین حال که گاهی اوقات هوا سرد می‌شود، همچنین در مسیری که طی طریق می‌کند با گرما سا سرما روبه‌رو می‌شود و بعد امام رضا(ع) می‌فرماید: «مع ما فی ذلک للجمیع الخلق من المنافع فی شرق الارض و غربها و من فی البرّ و البحر ممن یحجّ و ممن ما یحج».

علاوه بر این‌ها، منافع اجتماعی و ظرفیت‌های اجتماعی در حج وجود دارد. منافع حج باید به شرق و غرب زمین و به دریا و خشکی برسد، به حج‌گزار که مستقیماً در این مراسم حضور دارد و کسی که داخل حج نشده است، آن‌ها نیز از منافع اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حج به شرطها و شروطها می‌توانند بهره‌مند شوند و باید حج چنین منافعی را فراهم کند. حاجیانی که برمی‌گردند پیام‌آور حج و فلسفه آن به اهل خود هستند. «من بیع تاجرٍ و جانب و قایع و مشتری و قاصدٍ و مسکینٍ و مُکارٍ و ...».

سپس امام رضا(ع) به نکته‌ بسیار مهمی اشاره می‌فرمایند: «مَعَ مَا فِیهِ مِنَ اَلتَّفَقُّهِ وَ نَقْلِ أَخْبَارِ اَلْأَئِمَّةِ عَلَیهِمُ اَلسَّلاَمُ إِلَی کلِّ صُقْعٍ وَ نَاحِیةٍ کمَا قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ  فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِینْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ، وَ لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ». یعنی یکی از فلسفه‌ها و مصالح فرهنگی و اجتماعی و ظرفیت‌های مهم فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حج این است که حاجیان در سفر حج تفقه در دین و بصیرت دینی پیدا کنند و با معارف دین، مفاهیم، احکام و آموزه‌های فرهنگ دینی آشنا شوند. ائمه(ع) تأکید داشته‌اند «ابتغوا مکه...» سفر حج از مکه آغاز و به امامت و ولایت ختم می‌شود و بعد فرمودند: «مِن تمام الحج لقاء الامام» تمام و کمال حج لقای امام است.

در این بخش از عیون اخبارالرضا(ع) و فرمایش نورانی امام هشتم(ع) 20نکته اساسی و محوری به عنوان مصالح و ملاک‌های حج و به عنوان ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن مطرح شده است.